He aheahe ka leo, he ʻiʻi ikaika i ka puʻu, he kani nonolo ka leo i ke kumu pepeiao, he ʻolāʻolā ke kani ʻana i ke kumu o ke kīleo, he ʻolu ka hanu i ka umauma, he piʻi i luna a he iho i lalo, e naue maikaʻi ana ka holo ʻana o ka makani i ka lau o ke alelo, e hāmama maikaʻi ana ka waha me ke kākāuha ʻole o ke aʻa. ʻO ia ka poʻe akamai i ke oli i ka wā kahiko. Ka Nupepa Kuokoa, 21 Dekemapa 1867
A i kekahi lā aʻe, hele lākou nei i ka mākaʻikaʻi i nā paemoku o ke kamaʻāina Taetaeti. A hiki lākou nei ma ke awa ʻo Taiohaʻe ma ka moku ʻo Nukuhiwa, he mahalo wale nō kā nā malihini no ka maikaʻi o ia pae moku. Kaʻehuikimanōopuʻuloa, 5:33
ʻO ka ʻāina ka pae moku ʻo Polapola. Aia ia pae moku i ka ʻaoʻao hema o ka Pākīpika. Moʻolelo Polenesia, ʻaoʻao 57
ʻO ko Hawaiʻi pae ʻāina kekahi o nā pae moku lōʻihi loa o ke ao ke ana ʻia a hiki i kona huelo ʻo Kure. He Moʻolelo Kaʻao no Kekūhaupiʻo
[kikino]He mau lālani niho o loko o ka waha ma ke ā luna a me ke ā lalo.
Laʻana palapala:
E mōlia ke kapu o kēia mau ʻālana,
I nā pae niho o nā hoa akua,
O kūkulu ka pahu kapu a ka leo, He Moʻolelo Kaʻao no Kekūhaupiʻo, 31:132
ʻŌlelo maila ʻo ia, he hana ʻia ka “v” o ka ʻōlelo haole ma o ka hoʻopili ʻana i ka pae niho o luna me ka lehelehe o lalo, a ʻo ka “w” hoʻi, ua hana ʻia ma o ka hoʻomokio ʻana i nā lehelehe ʻelua, a ʻaʻole e hoʻopili ʻia. Kauakūkalahale, 2017-10-28
Aia he hana nui ma ka ʻaoʻao o kēia Nāpōliona o ka Pākīpika no ka waele ʻana i ke alanui no ka hana a ke akua ma ia hope mai, a i lilo hoʻi kona ola ma hope mai i mea hoʻohui i kēia pae ʻāina. He Moʻolelo Kaʻao no Kekūhaupiʻo, 20:80
Eia mai kahi kolamu hou i kākau ʻia ma ka ʻōlelo kanaka, ka ʻōlelo ʻōiwi hoʻi o nēia pae ʻāina, a e hōʻike ana nō hoʻi i nā manaʻo like ʻole a ma nā ʻano like ʻole hoʻi no ka nīnau nui a me ka nīnau iki o ke ao nei. Kauakūkalahale, 2002-10-27-1
Ua noho ua poʻe malihini nei ma Nuʻumealani a hala nā lā ʻelima, mākaukau ko lākou nei hoʻi mai laila mai a hiki hou lākou nei i ko Tahiti pae ʻāina. Kaʻehuikimanōopuʻuloa, 5:34
Hoʻi maila ke pailota, a ʻōlelo maila, “ʻO Keōkoʻi ka moku, ua pau loa nā kānaka i ka make, a ua kiola ʻia i ka moana. Ke Aupuni Moʻī, Helu 80:11, ʻao. 60
Ua hōʻike mai ka moku i ka hae lenalena e haʻi mai ana he moku maʻi, a ua hoʻi mai ke pailata me ka pili ʻole aku i ka moku, a haʻi maila i nā kuhina haole, he moku maʻi, ʻaʻole i ʻae aku ke pailata e kuʻu kona heleuma ma waho o Māmala… Ke Aupuni Moʻī, Helu 129:10, ʻao. 301
[kikino]He ana a lua paha i loko o ka pali a honua paha, ʻo ka maʻamau kapa ʻia he lua pao. Mākālei Kona
Laʻana palapala:
Ma mua o ka hiki ʻana aku i Nuioka ua komo akula ko mākou kaʻaahi i loko o kekahi lua pao he hoʻokahi mile ka lōʻihi, a i ka puka ʻana aku ma kēlā ʻaoʻao me he mea lā o ka hoʻomaka ʻana aku ia o nā hale ʻoihana like ʻole, nā hale hana hao, nā wahi hoʻolulu kaʻaahi nō hoʻi a me nā hana ʻē aʻe. He Moʻolelo Pōkole, 5/14/1887:52
[kikino]He ʻano iʻa (Istiblennius zebra, Entomacrodus marmoratus) o nā pōhaku o kumu pali i ʻano like me ka ʻoʻopu ke nānā aku a i kaulana i ka noho ma loko o nā kāhekaheka a lēkei aku i loko o ke kai ke hoʻokokoke mai ke kanaka. Moʻolelo Hawaiʻi o Kalapana
[kikino]He ʻāpana ʻōlelo o ka Paipala Kalikiano a me ke mele o ke ʻano hou, ma hope o ka hiki ʻana mai o ka hoʻomana Kalikiano. ʻAʻole kaupalena ʻia ka nui o nā lālani o ka paukū Paipala; kaupalena ʻia naʻe ka nui o nā lālani o ka paukū mele, he ʻelua a ʻehā lālani ka maʻamau e like me nā hīmeni haipule Kalikiano.
[kikino]He ʻano māhele hinuhinu i hana ʻia i ka pāua a mali ʻia i ka makau no ka lawaiʻa ʻana i ka iʻa he aku.
Laʻana palapala:
Pā kanaka—ē, pā o Waipiʻo,
Pā hī aku—ē, pā o Waipiʻo,
Pā hīnana—ē, pā o Waipiʻo, Moʻolelo Hawaiʻi o Kalapana, ʻaoʻao 82
Ua kāmōkoi ʻia akula ʻo ia e Kamehameha a kōheheo ana me he aku ala o ka ʻāina kūpōlua i ka laʻi a ʻEhu, a ua kū lā hoʻi i ka pā hī aku a ke keiki lawaiʻa aku o nā Kekaha wai ʻole o nā Kona. He Moʻolelo Kaʻao no Kekūhaupiʻo, 57:253
I kēia ahi a nā Hiʻiaka i hoʻopili mai ai iā Lohiʻau, a hoʻi aku ai lākou i lalo o ka lua, ua pau ʻokoʻa kekahi hapa o ke kino o Lohiʻau i ke ahi, a ua lilo aʻela i pōhaku pāhoehoe. Ka Moʻolelo o Hiʻiakaikapoliopele, ʻao. 372
I loko o ʻAukake, lā iwakāluakūmālima, makahiki ʻumikūmāiwa kanaiwakūmākahi, ua hele au me ka hana nui, ma luna o ke ʻaʻā me ka pāhoehoe, a hiki i kuʻu ʻike ʻana iā Wahaʻula. He Moʻolelo no Kapaʻahu, ʻao. 71-72
Hoʻomau akula nō lāua i ka hele ʻana a loaʻa hou ke kolu o ka pahu kapu e like me nā mea mua, no ka mea, ua kūkulu ʻia nō nā pahu kapu e like me ka nui o kona mau kaikuāhine. Ka Nupepa Kuokoa, 17 Ianuali 1863
Ua hālāwai mākou ma luna o Pūowaina Hila i ke Sabati aʻe, ua hiki aʻe nā poʻe ma kēlā hālāwai mua ma Iwilei ma laila. Ua mālama ʻia ka hālāwai i loko o kahi hale e kokoke ana i ka pahu hae. Ka Buke Moʻolelo o Hon. Robert William Wilikoki, 6:47
Hoʻomau akula nō lāua i ka hele ʻana a loaʻa hou ke kolu o ka pahu kapu e like me nā mea mua, no ka mea, ua kūkulu ʻia nō nā pahu kapu e like me ka nui o kona mau kaikuāhine. Ka Nupepa Kuokoa, 17 Ianuali 1863
A loaʻa iā lāua ka hā o nā pahu kapu, a laila, kokoke lāua e hiki i ka lima o ka pahu kapu, ʻo ia nō hoʻi ko Kahalaomāpuana pahu kapu, ʻo ia nō hoʻi ka pahu kapu weliweli loa, ke hoʻomaka aʻela e mālamalama loa. Ke Kaʻao o Lāʻieikawai, 15:78
Kūkulu ʻia ka pahu kapu i mua o ke alo o ka hale o ke aliʻi i ʻole kekahi poʻe e ʻaʻe i kona mau kapu. Moʻolelo Hawaiʻi o Kalapana
[kikino]He hōkelo nui no ka hoʻāhu ʻana i ka wai i hiki ke hoʻokahe liʻiliʻi ʻia ma hope.
Laʻana palapala:
A ʻo Mr. J. A. Maguire i make aku nei ka mea i lawe a kūkulu he pahu wai i loko o kēia ana, a hoʻomoe ʻia he paipu mai loko mai o ke ana a hōʻea i ka hale, a na ka huila makani e pāuma mai ka wai mai loko mai o ke ana. Huaʻōlelo Makalei
[kikino]He kēpau; he pōhaku i nākiʻi ʻia i ke aho no ka lawaiʻa ʻana ma ke kai hohonu a ma ka pāʻū o ka ʻupena hoʻolei.
Laʻana palapala:
Holo pū akula ʻo ʻUmi me nā keiki a Pae i ka lawaiʻa, a na ua mau keiki nei nō e hana ka maunu a me ka palu a me ka pākā. Kumu ʻUlu, 44-2.03, ʻao 204
ʻO ka hōkeo aho, ʻo ke aho loa, ʻo ke aho poko,
ʻO ka ipu makau, ʻo ka pākā, ʻo ka ʻiliʻili,
A ʻupena nō, a ʻīkoi nō... Moʻolelo Hawaiʻi o Kalapana, ʻaoʻao 56
ʻŌlelo akula ʻo Lonoikamakahiki iā Kākuhihewa: "E ke aliʻi o Oʻahu! Hō mai hoʻi kāu wahi makau, i wahi aho mai me ka maunu, a i pākā mai nō." Ka Moʻolelo o Lonoikamakahiki, 6:30
Ua koe naʻe ke kaha kiʻi me ke kaha keleawe, akā, ua aʻo ʻia naʻe i kekahi poʻe ma mua o ka hana ʻana o nā kumukānāwai o ke aupuni, a ua aʻo ʻia ka pākōlī a me ka hīmeni a me kekahi mau mea ʻē aʻe he lehulehu wale, ʻaʻole o kana mai. Ke Aupuni Moʻī, helu 125:25, ʻao 278